Thành phố duy nhất nào của Việt Nam được đặt theo tên một người phụ nữ?

Bà Rịa là thành phố thuộc tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu, nằm trong Vùng kinh tế trọng điểm phía Nam, cách TP Hồ Chí Minh 90km về Đông Nam và TP Vũng Tàu 20km về Đông Bắc, có vị trí địa lý thuận lợi: phía Bắc giáp huyện Châu Đức và huyện Tân Thành, phía Nam giáp TP Vũng Tàu, phía Đông giáp huyện Long Điền và Đất Đỏ, phía Tây giáp huyện Tân Thành.

Theo Cổng thông tin điện tử TP Bà Rịa, đây là vùng đất được người Việt khai phá từ rất sớm, trước khi Nguyễn Hữu Cảnh kinh lý. Năm 1832, Gia Long chia Gia Định trấn thành 5 trấn, trong đó Biên Hòa được đổi thành tỉnh và đến năm 1837, vua Minh Mạng lập phủ Phước Tuy với phủ lỵ đặt tại Bà Rịa. Khu vực này nhanh chóng trở thành trung tâm hành chính quan trọng.

Thời Pháp thuộc, Bà Rịa thuộc hạt Biên Hòa, sau đó trở thành hạt Bà Rịa vào năm 1862. Đến năm 1930, địa hạt này có hai quận Long Điền và Đất Đỏ. Trước 1975, Bà Rịa chỉ là xã Phước Lễ, đóng vai trò quận lỵ Long Lễ kiêm tỉnh lỵ Phước Tuy. Ngày 8/12/1982, thị trấn Bà Rịa được thành lập từ xã Phước Lễ. Năm 1994, thị xã Bà Rịa ra đời theo nghị định số 45/CP của Chính phủ.

Trải qua 19 năm phát triển, Bà Rịa ngày càng hiện đại, trở thành đô thị tỉnh lỵ khang trang của Bà Rịa - Vũng Tàu. Thành phố đã đạt được nhiều thành tựu, từ chỉnh trang đô thị, phát triển kinh tế, đến nâng cao đời sống nhân dân. Những nỗ lực này được ghi nhận bằng các danh hiệu cao quý: Huân chương Lao động hạng Ba (2001), danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang (2001), Huân chương Lao động hạng Nhì (2003), danh hiệu Anh hùng Lao động thời kỳ đổi mới (2007), và Huân chương Lao động hạng Nhất (2008). Năm 2007, Bà Rịa được công nhận là đô thị loại III và đến năm 2010, được công nhận là thị xã văn hóa.

Ngày 2/5/2012, trung tâm hành chính - chính trị của tỉnh chuyển từ TP Vũng Tàu về thị xã Bà Rịa. Ngày 22/8/2012, Chính phủ ban hành nghị quyết thành lập TP Bà Rịa, với diện tích tự nhiên 9.146,5 ha, dân số 122.424 người, gồm 8 phường (Phước Hưng, Phước Trung, Phước Hiệp, Phước Nguyên, Long Hương, Long Toàn, Kim Dinh, Long Tâm) và 3 xã (Hòa Long, Long Phước, Tân Hưng).

Cái tên Bà Rịa - Vũng Tàu được hình thành từ lâu nhưng ít người biết rằng tên của địa phương này được đặt theo tên của một người phụ nữ. Người phụ nữ ấy là Nguyễn Thị Rịa.

Theo sử sách, bà Nguyễn Thị Rịa có công lớn trong việc khai phá vùng đất Long Điền - Xuyên Mộc, nay thuộc tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu vào thời chúa Nguyễn Phúc Tần. Trong cuốn Gia Định thành thông chí của Trịnh Hoài Đức có ghi lại rằng bà Rịa quê ở Phú Yên, sinh năm 1665 và mất năm 1759. Khi 15 tuổi, bà đã cùng đoàn lưu dân từ Dinh Trấn Biên (Phú Yên) di cư vào Nam lập nghiệp dưới thời chúa Nguyễn Phúc Tần (1648-1687).

Vùng đất mà bà đặt chân đến là nơi hoang vu, địa hình phức tạp, nổi tiếng với nước độc, chướng khí và đầy rẫy thú dữ. Không nản lòng, bà Rịa cùng dân chúng hăng hái khai hoang, lập làng ở vùng Đồng Xoài, nay thuộc xã Hòa Long, thành phố Bà Rịa. Từ đó, bà tiếp tục mở rộng khai hoang sang các khu vực lân cận như Gò Xoài - Phước Liễu (nay thuộc xã Tam An, huyện Long Điền), rồi tiến về Láng Dài (nay thuộc huyện Đất Đỏ) và vùng biển Xuyên Mộc.

Không chỉ dừng lại ở việc khai phá đất đai, bà còn huy động dân chúng sửa chữa cầu cống, đường sá bị tàn phá bởi bão lũ. Chính những đóng góp của bà đã giúp đỡ đoàn quân của Nguyễn Hữu Cảnh hoàn thành nhiệm vụ mở rộng lãnh thổ về phương Nam.

Cho đến nay, người ta vẫn chưa rõ bà Rịa mang họ gì. Tuy nhiên, nhờ có công lớn trong việc khai hoang, lập ấp, cùng với tiếng tăm về đức độ và uy tín trong vùng, bà được chúa Nguyễn Phúc Chu (1691-1752) phong tước Hàm Nghè và ban họ chúa. Vì vậy, bà được gọi là Nguyễn Thị Rịa.

Bà Rịa sống qua năm đời chúa Nguyễn và qua đời vào năm 1759, dưới thời chúa Nguyễn Phúc Khoát, tại Hắc Lăng, Phước Liễu (nay là xã Tam Phước, huyện Long Điền), hưởng thọ 94 tuổi.

Do không có chồng con, 300 mẫu ruộng do bà khai khẩn đã được sung công điền và chia cho người nghèo. Để tưởng nhớ công lao của bà, nhân dân địa phương đã lập mộ và thờ cúng bà với câu đối: “Bà Rịa anh linh di vạn cổ/Nương nương hiển hách chứng thiên kim”. Trên bia mộ của bà có khắc dòng chữ “Nguyễn Thị Rịa tiên nương”.

Mộ và miếu thờ bà Rịa tọa lạc tại xã Tam Phước, huyện Long Điền. Năm 1902, Trường Viễn Đông Bác Cổ Đông Dương đã trùng tu lại mộ bà. Khu mộ này sau đó được tu sửa thêm hai lầnvào các năm 1936 và 1972. Hiện nay, đây là một trong những điểm tham quanhút khách tại Bà Rịa - Vũng Tàu.

Năm 1991, tên bà Rịa được ghép vào tên tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu khi tỉnh này được thành lập. Đến năm 2012, tên bà tiếp tục được đặt cho thành phố trung tâm hành chính - chính trị của tỉnh, đó là thành phố Bà Rịa.

Lễ giỗ bà Nguyễn Thị Rịa được tổ chức hàng năm vào ngày 16 tháng 6 Âm lịch, lúc 12h trưa. Đây là dịp để nhân dân địa phương tưởng nhớ công ơn của người phụ nữ có công khai hoang, mở đất và lập làng từ thuở ban sơ.

Hoàng Khuông (Theo Thương Hiệu và Pháp Luật)