Báu vật sông Hồng: Được mệnh danh là “Vua cá nước ngọt”, thế giới chỉ 4 nước có, trong đó có Việt Nam

Cá lăng chấm (Hemibagrus guttatus), loài cá da trơn quý hiếm. Với ngoại hình lạ mắt - thân trơn nhẵn, vây sắc như kiếm, khắp cơ thể điểm những chấm đen li ti - chúng còn được gọi là cá vừng kiếm. Thịt cá thơm ngon, giàu dinh dưỡng, không xương dăm, khiến loài cá này trở thành đặc sản hàng đầu của miền Bắc.

Đặc điểm sinh học độc đáo

Cá lăng chấm sinh sống ở tầng đáy các sông lớn, thích hợp với vùng nước chảy, đáy nhiều sỏi đá và hang hốc tự nhiên. Trong điều kiện thuận lợi, cá có thể đạt tới 40 kg/con, song phổ biến hơn là cỡ 1 - 4 kg. Vòng đời kéo dài 13 - 15 năm. Sau một năm tuổi, cá dài khoảng 22 - 25 cm; đến hai năm, chiều dài có thể gấp đôi, sau đó phát triển chậm về chiều dài nhưng tăng nhanh về khối lượng.

Theo Sở Khoa học và Công nghệ thành phố Cần Thơ trên thế giới, cá Lăng chấm phân bố tập trung ở Trung Quốc, Thái Lan, Việt Nam và Campuchia (Mai Đình Yên, 1978).

Trước những năm 1970, cá lăng chấm sinh trưởng mạnh ở sông ngòi Lào Cai (Sông Hồng), chiếm tỷ lệ lớn trong sản lượng đánh bắt tự nhiên.

Cá lăng chấm con được nhân giống tại Tuyên Quang

Tuy nhiên, chỉ sau vài thập kỷ, sản lượng loài cá này trên sông Hồng sụt giảm nghiêm trọng, hiện chỉ còn 0 - 15% so với giai đoạn 1970 - 1980. Nguyên nhân chính đến từ khai thác quá mức, sử dụng phương tiện đánh bắt hủy diệt và sự suy thoái môi trường sống. Các công trình thủy điện, quá trình đô thị hóa, công nghiệp hóa đã làm biến đổi dòng chảy, thu hẹp bãi đẻ và giảm chất lượng nguồn nước.

Năm 1992, cá lăng chấm được đưa vào Sách đỏ Việt Nam, xếp mức nguy cấp bậc V, cần bảo vệ khẩn cấp.

Nỗ lực bảo tồn

Trước nguy cơ tuyệt chủng, các cơ sở nghiên cứu trong nước đã triển khai nhiều đề tài về sinh sản nhân tạo cá lăng chấm. Từ những năm 2010, Trung tâm Thủy sản Tuyên Quang, Lào Cai và một số tỉnh phía Bắc đã thành công trong việc sản xuất giống, cung cấp hàng nghìn cá con cho người dân.

Năm 2022, Trung tâm Giống nông nghiệp tỉnh Lào Cai đã lựa chọn 44 cá bố mẹ đủ tiêu chuẩn để nuôi lưu giữ nguồn gen, phục vụ nhân giống lâu dài.

Trong quá trình nuôi, cá lăng chấm được thuần hóa từ môi trường nước chảy sang ao tĩnh, tập cho ăn thức ăn nhân tạo, đồng thời theo dõi tập tính sinh trưởng, sinh sản. Đây được xem là bước tiến quan trọng, vừa bảo tồn loài cá quý, vừa mở ra hướng phát triển kinh tế cho người dân miền núi.

Tuy nhiên, việc bảo tồn không đơn giản. Nghiên cứu di truyền cho thấy nếu giao phối cận huyết, cá con dễ mang gen lặn bất lợi, dẫn đến suy thoái giống. Do vậy, việc đánh giá đa dạng di truyền, chọn lọc bố mẹ và duy trì sự phong phú nguồn gen là nhiệm vụ cấp thiết để đảm bảo chất lượng đàn giống.

Triển vọng của cá lăng chấm

Giá trị thương phẩm của cá lăng chấm rất lớn, giá bán cao gấp 8 - 10 lần các loài cá thường. Nếu chủ động được con giống, nghề nuôi cá lăng chấm có thể trở thành hướng đi mới, khai thác tiềm năng mặt nước sông, hồ ở miền Bắc. Bên cạnh lợi ích kinh tế, việc nhân nuôi loài cá này cũng góp phần khôi phục đa dạng sinh học, bảo tồn “báu vật” của sông Hồng.

Tuy vậy, để thành công cần có sự phối hợp đồng bộ giữa nhà khoa học, chính quyền và người dân. Ngoài nhân giống nhân tạo, việc phục hồi môi trường sông, hạn chế khai thác bừa bãi và kiểm soát ô nhiễm mới có thể giúp cá lăng chấm thoát khỏi nguy cơ biến mất.

H.Mai (Theo Thương Hiệu và Pháp Luật)