Danh mục

Sĩ tử thời xưa

Thứ sáu, 06/07/2012 09:17

Thi cử đã xuất hiện ở VN từ gần 1.000 năm rồi, kể từ khoa thi đầu tiên năm Ất Mão 1075 đời Lý. Vậy thì ông cha mình đã tổ chức việc thi cử như thế nào? Sĩ tử học hành, ứng thí ra sao? Trường thi ngày xưa như thế nào? Việc chấm thi và công bố kết quả?

Độc giả hãy cùng chúng tôi lùi lại quá khứ để tìm hiểu về chuyện thi cử dưới thời Nguyễn, là triều đại kế thừa nền tảng khoa cử từ các thời trước và xây dựng thành hệ thống khoa cử hoàn chỉnh nhất.

Chúng tôi trở lại Văn Miếu (Huế) vào một ngày cuối tháng 6, nắng hè như đổ lửa. Bên trong nhà thờ các vị học trò Khổng Tử thì râm mát hơn nên các cô cậu thí sinh vào tránh nắng để tranh thủ ôn bài.

Bên ngoài sân, một vài vị du khách đang lúi húi với những dòng chữ Nho trên hàng bia tiến sĩ. Có lẽ họ đang đi tìm dấu tích của tiền bối đã đỗ đạt dưới thời Nguyễn.

Thí sinh ngày đó học gì?

Bắt đầu là học chữ Nho với các thầy đồ (gọi là sơ học), với các sách Tam thiên tự, Tam tự kinh, Hiếu kinh, Ấu học quỳnh lâm...

“... Các bậc thánh đế minh vương không ai không lấy việc nuôi nấng nhân tài, kén chọn kẻ sĩ, bồi đắp nguyên khí làm việc ưu tiên...”.

Đó là những dòng trong bài văn bia nổi tiếng khắc trên tấm bia tiến sĩ đầu tiên dựng tại Văn Miếu (Hà Nội) ghi tên những tiến sĩ khoa thi năm 1442 dưới triều Lê. Muốn chọn hiền tài tất phải thông qua thi cử. Triều Nguyễn cũng kế tục và phát triển quan điểm đó.

Lớn lên chừng 10 tuổi bắt đầu làm quen những sách kinh điển của Nho giáo, như bộ Tứ thư (Đại Học, Luận Ngữ, Mạnh Tử, Trung Dung), lần lần đến Ngũ kinh (Kinh Thi, Kinh Thư, Kinh Lễ, Kinh Dịch, Kinh Xuân thu), rồi Bắc sử (sử Trung Quốc), Nam sử (sử nước ta).

Ngoài ra, còn phải đọc sách của Bách gia chư tử, tức sách của các triết gia Trung Quốc thời cổ đại; học thêm Đường thi, Tống thi, các áng văn tiêu biểu trong lịch sử Trung Quốc và Việt Nam; nghiền ngẫm những bài văn sách danh tiếng qua các đời...

Đó là nội dung cơ bản của việc học. Tất thảy phải thuộc lòng, quên một chữ là phải tìm thầy để hỏi. Thử hình dung một khối lượng khổng lồ tri thức như vậy, hoàn toàn bằng chữ Hán, việc học gian nan biết chừng nào, hẳn sĩ tử phải học bằng quyết tâm sống còn mới có thể ra trường thi.

Nhưng kiến thức trên mới là phần cứng, còn làm bài thi lại là một sự vận dụng linh hoạt, đòi hỏi tài năng sáng tạo. Việc hành văn thì từ nhỏ đã tập viết, tập làm thơ. Khi đã thông làu kinh sử thì tập viết những bài văn. Khi bước chân vào kỳ hạch (khảo khóa, tức sơ khảo) ở địa phương, các thể loại kinh, văn sách, thi phú, văn tứ lục (tức các loại văn bản hành chính: chiếu, biểu...) thí sinh đã phải tường tận lắm rồi mới mong vượt được kỳ sơ khảo này.

Không quy định tuổi tác

Vì điều kiện dự thi không hạn định tuổi tác nên trẻ dưới hai mươi, già trên năm mươi đều có thể ứng thí. Cha con cùng đi thi, có trường hợp 82 tuổi vẫn còn đi thi như thí sinh Đoàn Tử Quang ở Hà Tĩnh năm 1900 (độc giả sẽ đọc thấy trong kỳ sau).

Trước kỳ thi hương tối thiểu là ba tháng phải tổ chức kỳ khảo khóa để sơ tuyển những người đủ tư cách và trình độ đi thi. Sau đó, lập danh sách trình lên trên để chuẩn bị kỳ thi hương. Người nào qua được kỳ khảo khóa này được gọi là thầy khóa (hay còn gọi là khóa sinh); chưa phải là học vị gì nhưng như thế cũng đã oai lắm rồi. Tuy nhiên, qua được kỳ khảo khóa, muốn dự thi hương phải còn xem xét một số tiêu chí ràng buộc về mặt hành chính mà ta quen gọi là “lý lịch” trong thi cử.


Lều và chõng tre cho thí sinh ngồi làm bài - Ảnh tư liệu

Rất xem trọng đạo đức thí sinh

Trước thời gian thi bốn tháng, những thí sinh muốn dự thi phải ghi danh tại lý trưởng của làng để xem xét tư cách.

Nhà Nguyễn quy định những trường hợp sau không được dự thi:

Đang chịu tang cha hoặc mẹ, hoặc đang chịu tang ông bà nội mà đương sự là người phải lo việc thờ phụng. Những người bất hiếu, bất mục (không hòa thuận với anh em), gian dâm, bạo tàn.

Thân thuộc với những người phạm tội đã bị chém, giảo (thắt cổ), đi đày, sung quân (dù những người này đã được tha về)... thì không được ứng thí. Trường hợp người thân phạm tội nhẹ hơn thì được xem xét.

Thân thuộc với giặc. Điều luật này chia làm bốn khoản quy định từ nặng đến nhẹ và mức độ thân thuộc. Nếu giặc là chánh yếu phạm, tức mang những chức tước cao nhất, không kể đã bị xét xử hay chưa, dù đã chết hay đã ra đầu thú được khoan dung, thì từ con cho đến cháu, chắt cùng những người chịu tang từ chín tháng trở lên (giả định người làm giặc chết đi) đều không được dự thi. Nếu kẻ chịu án thuộc hàng thứ phạm, chỉ mang chức tước nhỏ thì con, cháu cùng những người chịu tang trong một năm không được dự thi, kể cả khi đã ra đầu thú hoặc lập công chuộc tội được giảm miễn.

Nếu là kẻ tòng phạm can tâm theo giặc nhưng không có chức tước hoặc chức tước nhỏ thì con và cháu không được dự thi. Nếu kẻ tòng phạm đã ra đầu thú, lập công chuộc tội đã được giảm án thì cháu được đi thi. Nếu là kẻ tòng phạm nhưng bị giặc ức hiếp phải theo chẳng có chức tước gì thì con không được đi thi nhưng cháu trở xuống đều được đi thi.

Người theo tả đạo (đạo Thiên Chúa) bị cấm dự thi, nhưng ra khỏi đạo thì cho dự thi. Phụ nữ bị cấm tiệt không được dự thi.

Đã vào trường thi là bình đẳng

Ngoài ra, triều đình còn quy định những người ngoại tỉnh đến trú ngụ học thi phải về thi tại quê quán, trừ những người theo cha ông đi trấn nhậm ở xa. Trong quyển thi (tức bài thi, đóng bằng giấy bổi) của mình, trang đầu tiên ngoài tên tuổi, quê quán và nơi học tập, thí sinh phải ghi rõ phần cung khai tam đại (kê khai ba đời) về ông cố, ông nội, cha: nghề nghiệp, còn sống hay đã chết.

Tất nhiên, không thể man khai, vì chính quyền sở tại đã nắm vững lý lịch của thí sinh từ khi tham dự kỳ khảo khóa. Đến khoa thi hương cuối cùng năm 1918, quy định thí sinh phải dán ảnh.

Nếu đã phạm vào những quy định trên thì chắc chắn không được dự thi, nhưng nếu đã có quyền dự thi thì tất cả thí sinh đều hoàn toàn bình đẳng, không có tầng lớp nào bị đối xử nghiệt ngã hay được ban đặc quyền đặc lợi.

Trong suốt 143 năm tồn tại, triều Nguyễn tổ chức 39 khoa thi hội, lấy đỗ 293 vị tiến sĩ, chỉ có duy nhất một người trong hoàng tộc (dòng họ nhà vua) đỗ đại khoa, đó là ông Tôn Thất Lĩnh, đỗ tiến sĩ khoa Kỷ Sửu (1889) triều Thành Thái.

Ngoài ra, trên các bia tiến sĩ chỉ thấy lác đác vài người xuất thân là ấm sinh, ấm tử (con của quan lại từ hàng tam phẩm trở lên, được học trong trường QuốcTử Giám), còn lại đại đa số là con em giới bình dân.

_______________________

Vượt qua được kỳ khảo khóa (sơ khảo) ở địa phương, nếu lý lịch không phạm vào các điều khoản cấm dự thi, xem như sĩ tử đã đủ trình độ chữ nghĩa và tư cách đạo đức để đàng hoàng bước vào trường thi. Ở đó là một cuộc so tài căng thẳng và cũng hết sức sòng phẳng.

Kỳ tới: Thi hương, thi hội, thi đình...

24H

Tin được quan tâm

Người sinh năm này sẽ bị phạt đến 500.000 đồng và tạm dừng toàn bộ giao dịch ngân hàng nếu không làm lại CCCD

Việc sử dụng thẻ CCCD hết hạn sẽ bị xử phạt hành chính và tạm dừng toàn bộ giao dịch ngân hàng.
Kiến thức 3 ngày, 1 giờ trước

Thẻ bảo hiểm y tế giấy cũ sẽ hết hiệu lực sau ngày 31/5, người dân cần làm gì để khám chữa bệnh?

Từ ngày 1/6 tới đây, người dân cần chuyển sang sử dụng thẻ bảo hiểm y tế trên ứng dụng VssID, VNeID khi đi khám...
Kiến thức 3 ngày, 7 giờ trước

Từ 1/6/2025, ai khám chữa bệnh bằng BHYT hết sức lưu ý quy định này kẻo mất quyền lợi

Ngày 26/3/2025, Bảo hiểm xã hội Việt Nam ban hành Công văn 168/BHXH-QLT về việc sử dụng phôi thẻ BHYT. Theo đó, từ ngày 1/6/2025,...
Tin trong ngày 2 ngày, 4 giờ trước

Từ 1/1/2026, dự kiến sẽ áp dụng bảng giá đất mới, có 3 trường hợp người dân bị ảnh hưởng trực tiếp là ai?

Kể từ ngày 1/1/2026, sau khi chính thức áp dụng bảng giá đất mới tiệm cận với giá thị trường, chắc chắn sẽ có những...
Kiến thức 2 ngày, 1 giờ trước

Có nên dùng mỡ để thay thế dầu ăn? Một loại mỡ được khuyên nên sử dụng nhưng ít người Việt dùng

Giữa bối cảnh hàng trăm tấn dầu ăn bị làm giả tràn lan trên thị trường, người tiêu dùng Việt đang phải đối mặt với...
Kiến thức 3 ngày, 21 giờ trước

Năm 2025, dù không có tên trong di chúc nhưng người này vẫn được hưởng thừa kế, đó là ai?

Theo quy định, những trường hợp dưới đây, nếu người để lại di sản không cho họ thừa kế thì luật pháp vẫn bảo vệ...
Kiến thức 3 ngày, 7 giờ trước

Tin cùng mục

Tài sản tỷ phú Phạm Nhật Vượng vừa lập kỷ lục mới: Hiện tại là bao nhiêu tỷ USD?

Dòng tiền nhập cuộc mạnh mẽ trong phiên chiều nay (8/5), cổ phiếu Vingroup tiếp đà dẫn dắt, VN-Index khép lại phiên giao dịch tăng...
Kiến thức 9 giờ, 8 phút trước

Loài động vật quý hiếm bậc nhất hành tinh, tuyệt chủng cách đây 70 triệu năm bất ngờ xuất hiện ở nơi rất gần Việt Nam

Một loài cá cổ đại từng được cho là đã tuyệt chủng cách đây 70 triệu năm, cá vây tay Indonesia (Latimeria menadoensis), vừa được...
Tin trong ngày 9 giờ, 9 phút trước

Thống nhất lương nhà giáo được xếp cao nhất trong hệ thống thang bậc lương hành chính sự nghiệp, giảm tuổi nghỉ hưu với giáo viên mầm non

Bên cạnh quy định xếp cao nhất trong hệ thống thang bậc lương hành chính sự nghiệp, nhiều ý kiến thống nhất giảm tuổi nghỉ...
Tin trong ngày 9 giờ, 9 phút trước

Một mẹo nhỏ với nước trà sẽ giúp bạn nhận biết rượu thật - giả cực nhanh và không còn lo mua nhầm hàng kém chất lượng

Phân biệt rượu thật và rượu giả không hề phức tạp như bạn nghĩ. Chỉ với một chút nước trà, bạn đã có thể kiểm...
Kiến thức 9 giờ, 9 phút trước

'Thành phố dưới lòng đất' duy nhất Việt Nam sẽ được trình UNESCO công nhận Di sản thế giới vào năm 2027

Không chỉ là một di tích lịch sử gắn liền với chiến thắng vang dội của dân tộc, Địa đạo Củ Chi còn đang được...
Kiến thức 10 giờ, 57 phút trước

3 chuyên ngành đại học không phù hợp với nam sinh: Triển vọng nghề nghiệp sẽ bị hạn chế nghiêm trọng dù cơ hội việc làm vẫn ổn

Trong xã hội hiện đại, việc lựa chọn ngành học đại học đóng vai trò then chốt trong việc định hình con đường sự nghiệp...
Kiến thức 10 giờ, 57 phút trước

Tin mới cập nhật

Những con giáp nào cần thận trọng vào thứ Bảy ngày 10 tháng 5, tức ngày 13 tháng 4 âm lịch?

Người xưa lấy sự thống nhất giữa con người và thiên nhiên làm nền tảng cho tư tưởng của mình và nhấn mạnh sự hòa...
Đời sống số 28 phút trước

Sao Việt 9/5: Ngọc Trinh bị bắt gặp mặc đồ bộ giá rẻ bèo đi làm; Ca sĩ Quang Lê đáp trả khi bị chê hát dở

Tin sao Việt 9/5/2025: Ngọc Trinh cho biết nếu ai thân thiết đều biết cô hay mặc đồ bộ đi làm. Khi livestream, Quang Lê...
Chuyện làng sao 46 phút trước

Trắc nghiệm tâm lý: Bạn nhìn thấy gì đầu tiên? Hãy kiểm tra xem bạn không thể tránh khỏi những thảm họa nào trong cuộc sống này?

Hãy cùng nhìn vào bức ảnh dưới đây và lựa chọn hình ảnh mà bạn thấy đầu tiên. Đáp án sẽ nói cho bạn biết...
Đời sống số 48 phút trước

Hành vi nào bị cấm trong việc dùng căn cước, CCCD? Ai vi phạm bị phạt lên tới 6 triệu đồng

Luật pháp có những quy định cụ thể rõ ràng về những hành vi bị cấm không được dùng Căn cước/CCCD.
Kiến thức 48 phút trước

Loại gỗ quý hiếm hàng triệu năm tuổi được định giá lên tới 600 tỷ, ở Việt Nam có một khối nặng gần 8 tấn

Gỗ hóa thạch - loại gỗ được ví như 'báu vật từ lòng đất' thường có các màu xám nâu, phớt xanh lá, phớt đỏ,...
Kiến thức 1 giờ, 10 phút trước

Tin vui: Cán bộ ở xã không sáp nhập khi nghỉ việc sẽ được hưởng quyền lợi đặc biệt này, ai cũng nên biết

Bộ Nội vụ xác định viên chức và người lao động làm việc trong các đơn vị sự nghiệp công lập này là đối tượng...
Kiến thức 1 giờ, 10 phút trước

Sau khi tắm xong, tuyệt đối đừng giặt quần lót ngay! Nhiều người mắc phải hai lỗi này

Chúng ta mặc quần lót thường xuyên nhưng không phải ai cũng biết cách giặt cho đúng. Hãy cùng tìm hiểu nhé!
Làm sao 1 giờ, 11 phút trước

Ngoài tiền lương, giáo viên dự kiến được nhận thêm nhiều chính sách ưu đãi đặc biệt khác

Dự thảo Luật Nhà giáo quy định nhiều chính sách ưu đãi với giáo viên, ngoài các chế độ về tiền lương.
Tin trong ngày 1 giờ, 11 phút trước

Chấm dứt tình trạng tắc đường trong tương lai với 'xe máy bay': Vận tốc 200 km/h và nhẹ hơn xe thường tới 7 lần

Với phát minh 'xe máy bay' thế giới đang tiến thêm một bước gần hơn tới tương lai nơi phương tiện bay cá nhân trở...
Sản phẩm hot 1 giờ, 11 phút trước

Mỹ nhân Việt 'gây bão' nhờ vài giây cài cúc áo, mặc đồ kín mít vẫn nhận 'mưa' lời khen

Trong clip hậu trường bộ phim 'Cha Tôi Người Ở Lại', nhan sắc nổi bật của Lương Thu Trang khiến người xem không khỏi trầm...
VIDEO 1 giờ, 12 phút trước