Việt Nam đứng trước cơ hội vượt qua 'lời nguyền', cả châu Á chỉ có 5 nền kinh tế từng làm được

Rào cản lớn cho các quốc gia đang phát triển

"Bẫy thu nhập trung bình" là một thuật ngữ do Ngân hàng Thế giới (WB) đưa ra để mô tả tình trạng một quốc gia sau khi đạt được mức thu nhập trung bình thì tăng trưởng kinh tế bị đình trệ, không thể bứt phá để gia nhập nhóm các nước có thu nhập cao. Hiện tượng này thường xảy ra khi các lợi thế cạnh tranh ban đầu của quốc gia, như lao động giá rẻ và khai thác tài nguyên thiên nhiên, dần mất đi. Tuy nhiên, quốc gia đó lại chưa thể chuyển đổi sang một mô hình tăng trưởng mới dựa trên đổi mới sáng tạo, công nghệ tiên tiến và năng suất lao động cao.

Nói một cách dễ hiểu, "bẫy thu nhập trung bình" giống như việc một người nông dân đã thoát khỏi cảnh nghèo khó, nhưng lại không chịu học hỏi thêm các kỹ năng mới, không đầu tư vào công nghệ hay nâng cao trình độ chuyên môn. Kết quả là, người nông dân này chỉ có thể duy trì một cuộc sống tạm ổn, chứ không thể giàu có hơn.

Theo phân loại của Ngân hàng Thế giới (cập nhật năm 2023), các quốc gia được phân loại theo GNI (Tổng thu nhập quốc dân) bình quân đầu người như sau:

Các nền kinh tế vượt "bẫy thu nhập trung bình", trong đó Đài Loan thuộc Trung Quốc

Thu nhập thấp: GNI/người dưới 1.135 USD (hơn 29 triệu đồng)

Thu nhập trung bình thấp: GNI/người từ 1.136 đến 4.465 USD (từ 29 triệu đồng đến 116 triệu đồng)

Thu nhập trung bình cao: GNI/người từ 4.466 đến 13.845 USD (từ 116 triệu đồng đến 361 triệu đồng)

Thu nhập cao: GNI/người từ 13.846 USD trở lên (hơn 361 triệu đồng)

Hiện tại, GNI bình quân đầu người của Việt Nam dao động trong khoảng 4.300 - 4.500 USD (từ 112 triệu đồng đến 117 triệu đồng), tức là đang ở ngưỡng trên của nhóm thu nhập trung bình thấp. Việc vượt qua ngưỡng này để tiến lên nhóm thu nhập trung bình cao và cuối cùng là nhóm thu nhập cao là một thách thức không hề nhỏ.

Thành công và thất bại

"Bẫy thu nhập trung bình" là một vấn đề nan giải đối với nhiều nền kinh tế đang phát triển trên toàn thế giới. Tại châu Á, chỉ có 5 nền kinh tế được đánh giá là đã thành công vượt qua "bẫy" này, đó là: Nhật Bản, Hàn Quốc, Singapore, Đài Loan (Trung Quốc) và Israel. Điểm chung của những quốc gia này là họ đã thực hiện thành công quá trình chuyển đổi mô hình tăng trưởng, từ dựa vào các yếu tố đầu vào truyền thống như lao động giá rẻ và tài nguyên thiên nhiên, sang dựa vào khoa học - công nghệ, đổi mới sáng tạo, giáo dục chất lượng cao và quản trị hiệu quả.

Ngược lại, nhiều quốc gia từng được kỳ vọng sẽ trở thành những "con hổ" kinh tế, như Argentina, Nam Phi, Brazil, hay thậm chí là những nền kinh tế lớn như Trung Quốc, Ấn Độ và Indonesia, đến nay vẫn chưa chính thức thoát khỏi nhóm thu nhập trung bình, mặc dù đã duy trì tăng trưởng trong nhiều thập kỷ. Điều này cho thấy "bẫy thu nhập trung bình" là một thách thức thực sự, đòi hỏi các quốc gia phải có những quyết sách đúng đắn và những nỗ lực bền bỉ.

Việt Nam hiện đang nằm trong vùng "trũng" của "bẫy thu nhập trung bình". Mô hình tăng trưởng dựa vào vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI), gia công, xuất khẩu thô và nhân công giá rẻ đang dần bộc lộ những hạn chế. Trong khi đó, năng suất lao động của Việt Nam còn thấp so với các nước trong khu vực, đầu tư cho nghiên cứu và phát triển (R&D) còn hạn chế, và khả năng tham gia vào chuỗi giá trị toàn cầu còn yếu. Nếu không có những thay đổi mang tính đột phá, Việt Nam rất dễ rơi vào tình trạng "già trước khi giàu" - một biến thể khác của "bẫy thu nhập trung bình".

Tuy nhiên, Việt Nam cũng đang đứng trước những cơ hội lớn để vượt qua thách thức này. Với vị trí địa lý chiến lược, nguồn nhân lực trẻ và năng động, cùng với sự ổn định chính trị và xã hội, Việt Nam có tiềm năng lớn để thu hút đầu tư, phát triển công nghệ và nâng cao năng lực cạnh tranh.

Trong chiến lược phát triển kinh tế - xã hội giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2045, Việt Nam đã xác định rõ các mục tiêu phát triển quan trọng:

Đến năm 2025: Trở thành quốc gia đang phát triển có nền công nghiệp theo hướng hiện đại, vượt qua ngưỡng thu nhập trung bình thấp.

Đến năm 2030: Trở thành nước đang phát triển có công nghiệp hiện đại, đạt mức thu nhập trung bình cao (khoảng 7.500 đến 9.000 USD/người - từ 195 triệu đồng đến 234 triệu đồng).

Đến năm 2045: Trở thành quốc gia phát triển, có thu nhập cao (trên 13.800 USD/người - hơn 359 triệu đồng theo chuẩn hiện hành của Ngân hàng Thế giới).

Việt Nam cũng đặt ra các mục tiêu tăng trưởng kinh tế đầy tham vọng, như đạt mức tăng trưởng GDP từ 8% trở lên vào năm 2025, và hướng tới duy trì tốc độ tăng trưởng hai con số trong các năm sau. Để đạt được những mục tiêu này, Chính phủ Việt Nam đã triển khai nhiều chính sách cải cách nền tảng nhằm tạo động lực tăng trưởng dài hạn.

Cụ thể, cải cách thể chế và tinh gọn bộ máy hành chính tiếp tục là ưu tiên hàng đầu, với mục tiêu xây dựng một môi trường quản lý minh bạch, hiệu quả và giảm chi phí tuân thủ cho doanh nghiệp. Việc sửa đổi Luật Đầu tư, Luật Doanh nghiệp, cùng với quá trình phân cấp mạnh mẽ cho chính quyền địa phương, đã góp phần tạo thuận lợi hơn cho khu vực tư nhân và thu hút đầu tư.

Dự án sân bay quốc tế Long Thành (Ảnh minh hoạ)

Chính phủ cũng đang thúc đẩy mạnh mẽ phát triển công nghệ mới và chuyển đổi số, đặc biệt là trong các lĩnh vực như trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn (Big Data), điện toán đám mây và các nền tảng số trong các ngành kinh tế chủ chốt. Chiến lược quốc gia về nghiên cứu và ứng dụng AI đến năm 2030 đã được ban hành, với mục tiêu xây dựng hệ sinh thái công nghệ tiên tiến và nâng cao tỷ trọng của kinh tế số trong GDP.

Bên cạnh đó, hàng loạt dự án hạ tầng quy mô lớn đang được triển khai đồng bộ và khẩn trương, như cao tốc Bắc - Nam phía Đông, sân bay quốc tế Long Thành, các tuyến vành đai tại TP.HCM và Hà Nội. Những công trình này không chỉ giúp hoàn thiện mạng lưới logistics mà còn góp phần kết nối vùng miền, gia tăng năng lực cạnh tranh và tạo động lực lan tỏa cho phát triển kinh tế quốc gia.

Những bước đi trên cho thấy Việt Nam đang từng bước xây dựng nền tảng cần thiết để vượt qua "bẫy thu nhập trung bình". Thay vì phụ thuộc vào tăng trưởng theo chiều rộng như trước, Việt Nam đang chuyển hướng sang mô hình tăng trưởng dựa trên năng suất, công nghệ và đổi mới sáng tạo.

Nếu không vượt qua được "bẫy thu nhập trung bình", mục tiêu trở thành quốc gia phát triển vào năm 2045 sẽ chỉ là một khát vọng trên giấy. Nhưng nếu thành công, Việt Nam có thể viết nên một chương mới trong lịch sử phát triển của mình - giống như Hàn Quốc đã từng làm được vào cuối thế kỷ 20. Đây là một cơ hội lịch sử mà Việt Nam không thể bỏ lỡ.

T.Hà (TH) (Theo Thương Hiệu và Pháp Luật)